|
|
 |
 |
|
|---|
|
NIKOS NIKOLAIDES MECHTHILD STARK MANOS AVARAKIS RECORDERS,- STAVROS KATIRTZOGLOU THEORBE, – – HELGA GIANNOULAS VIOLA DA GAMBA |
Τι είναι το Mπαρόκ;
Τις τελευταίες δεκαετίες του 16ου αιώνα, ανατέλλει στην Ευρώπη μια νέα εποχή για τις τέχνες, που διαρκεί μέχρι τα μέσα του 18ου αιώνα.
Όπως και η τέχνη της Αναγέννησης, η νέα τέχνη εμφανίζεται πρώτα στην Ιταλία. H εποχή αυτή αποτελεί μια ενιαία περίοδο , με πολλά κοινά χαρακτηριστικά.
Πολύ αργότερα, στα τέλη του 19ου αιώνα, ονομάστηκε Μπαρόκ (Baroque).
Τα ανάκτορα στις Βερσαλίες , τυπικό δείγμα μπαρόκ αρχιτεκτονικής
Όπως είναι γνωστό, τα όρια των εποχών είναι ρευστά. Στις μεταβατικές περιόδους συχνά συνυπάρχουν στοιχεία της παλαιάς και της νέας εποχής.
Στη μουσική, η εποχή Μπαρόκ διαρκεί ενάμισυ αιώνα.
Αρχή της εποχής θεωρείται το 1600 περίπου, όπου διακρίνεται η αλλαγή στο νέο μουσικό ύφος και γεννιέται το είδος της όπερας. Το τέλος της οριοθετείται με το θάνατο του Γιόχαν Σεμπάστιαν Μπαχ (1750).
Η μουσική του Μπαρόκ
Η μουσική μπαρόκ βρίσκει έδαφος μέσα σε μία κοινωνία βασιλιάδων και ευγενών, αστών και χωρικών, όπου ξεχωριστή θέση κατέχει ο κλήρος
Σε μια εποχή έντονων αντιθέσεων, πολέμων και κοινωνικών ανακατατάξεων, και ενώ η χώρα μας βρίσκεται ακόμη υπό την εξουσία των Τούρκων, το Μπαρόκ εξαπλώνεται σε όλη την δυτική Ευρώπη.
Η μουσική μπαρόκ, αντίθετα με την αναγεννησιακή, αξιοποιεί τον ιδιαίτερο μουσικό χαρακτήρα κάθε χώρας και έτσι αρχίζει να δημιουργείται το εθνικό μουσικό ύφος.
ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ ΤΩΝ ΜΟΥΣΙΚΩΝ ΕΠΟΧΩΝ
|
ΕΠΟΧΕΣ |
ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ |
ΜΠΑΡΟΚ |
ΚΛΑΣΙΚΙΣΜΟΣ |
ύφος |
απλό , λιτό , φυσικό |
λαμπρό εντυπωςιακό |
λιτό, σαφές , στέρεο |
| μουσική γραφή |
πολυφωνική |
μεταβατική |
ομοφωνική |
χώροι που καλλιεργείται |
παλάτια , εκκλησίες |
παλάτια ναοί λυρικά θέατρα |
αίθουσες συναυλιών ναοί |
Σκοπός του Μπαρόκ είναι να εντυπωσιάσει αλλά και να εξυψώσει τον άνθρωπο με τα πάθη και τα συναισθήματά του.Ο άνθρωπος αυτή την εποχή δεν αντιμετωπίζεται ως μονάδα, όπως αργότερα, κατά την εποχή του ρομαντισμού, αλλά ως μέρος του κοινωνικού συνόλου.
Το Μπαρόκ αποπνέει μία αίσθηση ήρεμης κίνησης, πλουσιότερης σε ηχοχρώματα από την Αναγέννηση.
Έχει έντονα τα στοιχεία του συμβολισμού αλλά και του ορθολογισμού, δηλαδή του φιλοσοφικού ρεύματος εκείνης της εποχής , που δέχεται τη λογική σκέψη ως μοναδική πηγή της γνώσης.
Η όπερα
Η εμφάνιση της όπερας Φλωρεντία, τέλη του 16ου αιώνα. Πολλοί ποιητές, μουσικοί και λόγιοι θαυμάζουν το αρχαιοελληνικό πνεύμα. Στις συναντήσεις τους προσπαθούν να αναβιώσουν το αρχαίο δράμα.
Ο Βιτσέντζο Γκαλιλέι (Vicenzo Galilei, 1520; - 1591), πατέρας του γνωστού αστρονόμου, ανακαλύπτει ύμνους του Μεσομήδη και συνθέτει τραγούδια σε νέο απλό ύφος με συνοδεία λαούτου. Το νέο αυτό ύφος, που είναι αντίθετο με την πολύπλοκη πολυφωνία του Μεσαίωνα, ακολουθούν και άλλοι συνθέτες.
Το 1600 ο Τζιάκοπο Πέρι (Jacopo Peri, 1561-1633), συνθέτει την όπερα “Ευρυδίκη” δημιουργώντας ένα νέο μουσικό είδος
Απόσπασμα από την όπερα του Τζ. Πέρι “Ευρυδίκη”
Η όπερα (opera) σηματοδότησε την αρχή της εποχής του Μπαρόκ.
Η όπερα λέγεται και λυρικό θέατρο γιατί είναι ένα θεατρικό έργο όπου οι ηθοποιοί είναι ταυτόχρονα και τραγουδιστές. Απαραίτητη είναι η ορχήστρα και σχεδόν πάντα η χορωδία. Η υπόθεση του έργου, δηλαδή το θεατρικό – ποιητικό κείμενο, λέγεται λιμπρέτο .
Στην όπερα του Μπαρόκ τα θέματα των λιμπρέτων ήταν παρμένα συνήθως από την αρχαιοελληνική μυθολογία. Σταδιακά η όπερα διαμορφώθηκε έτσι ώστε να περιλαμβάνει :Η όπερα “Ορφέας” του Βενετού Κλάουντιο Μοντεβέρντι (Claudio Monteverdi, 1567-1643) ήταν η πρώτη σημαντική όπερα και παίζεται μέχρι σήμερα. Στην όπερα αυτή ο Μοντεβέρντι χρησιμοποίησε πλούσια ενορχήστρωση και κατόρθωσε να αποδώσει τις ψυχικές καταστάσεις των ηρώων του με τα μουσικά όργανα της ορχήστρας.
To ΣΥΝΟΛΟ ΚΕΛΣΟΣ συχνά στις εμφανίσεις του ερμηνεύει μαδριγάλια του Κλάουντιο Μοντεβέρντι
Τα χαρακτηριστικά της μουσικής μπαρόκ
Η μουσική στο Μπαρόκ συγκεντρώνει ορισμένα χαρακτηριστικά γνωρίσματα που συνιστούν, όπως λέμε, το ύφος αυτής της περιόδου. Αναγνωρίζοντας το ύφος μπορούμε να καταλάβουμε αν οι διάφορες μουσικές συνθέσεις ανήκουν σε αυτήν την εποχή. Να τα πιο σημαντικά χαρακτηριστικά που αποτελούν τις καινοτομίες που έφερε το Μπαρόκ στη μουσική :
Τονικότητα: Οι παλαιοί εκκλησιαστικοί τρόποι εγκαταλείπονται και τη θέση τους παίρνουν οι μείζονες και οι ελάσσονες κλίμακες
Νέα μουσικά είδη: Καθιερώνονται νέες μορφές όπως η όπερα, το ορατόριο, το κοντσέρτο γκρόσο, η τριοσονάτα, η μπαρόκ σουίτα κτλ.
Μουσικά όργανα: Για τις ανάγκες της νέας μουσικής εξελίσσονται πολλά παλαιότερα μουσικά όργανα, ενώ αρκετά εγκαταλείπονται.
Το συνεχές βάσιμο (basso continuo):
Είναι από τα πιο χαρακτηριστικά γνωρίσματα της μουσικής μπαρόκ, γι’ αυτό η εποχή αυτή στη μουσική λέγεται και εποχή του συνεχούς βάσιμου. Το συνεχές βάσιμο είναι η βαθύτερη φωνή (μπάσο ή βάσιμο) εμπλουτισμένη με συγχορδίες (αρμονία). Αποτελείται από το πεντάγραμμο της βαθύτερης φωνής, κάτω από τις νότες του οποίου ο συνθέτης γράφει αριθμούς. Η βαθύτερη φωνή (basso) εκτελείται από κάποιο βαθύφωνο όργανο, όπως είναι η βιόλα ντα γκάμπα, το βιολοντσέλο ή το φαγκότο. Οι αριθμοί υποδηλώνουν τις συγχορδίες που συνοδεύουν το έργο. Ο ερμηνευτής μουσικός “μεταφράζει” τους αριθμούς σε κατάλληλες συγχορδίες, που παίζει σε κάποιο πληκτροφόρο όργανο της εποχής, όπως είναι το τσέμπαλο, το εκκλησιαστικό όργανο ή ακόμη και το λαούτο. Τα μουσικά όργανα που εκτελούν το συνεχές βάσιμο δεν είναι συνήθως καθορισμένα από τον συνθέτη. Γι’ αυτό πολλές φορές ίσως ακούσεις ότι κάποιο έργο είναι γραμμένο πχ. για φλάουτο και μπάσο κοντίνουο και όχι για φλάουτο, τσέλο και τσέμπαλο. Αυτό συμβαίνει γιατί ο συνθέτης αφήνει τον ερμηνευτή να επιλέξει τα όργανα του συνεχούς βάσιμου.
Στο ΣΥΝΟΛΟ ΚΕΛΣΟΣ το basso continuo αποτελούν οι:
Σταύρος Κατηρτζόγλου - θεόρβη (είδος μπαρόκ λαούτου) - αρμονική υποστήριξη με συγχορδίες
Helga Γιαννούλα - Βιόλα ντα Γκάμπα - χαμηλόφωνη μελωδική γραμμή
Οι νέες μορφές του Μπαρόκ
Η τριο-σονάτα (triosonata)
Η τριο-σονάτα ήταν στο Μπαρόκ από τα πιο σημαντικά μουσικά είδη για μικρά σύνολα (μουσική δωματίου). Λεγόταν τριο-σονάτα γιατί γραφόταν συνήθως για δύο μελωδικά όργανα και συνεχές βάσιμο.Αποτελείται συνήθως από 3 έως 5 μέρη.
Διακρίνουμε δύο είδη τριο-σονάτας ανάλογα με το περιεχόμενο των μερών: σονάτα δωματίου (sonata da camera), με χορευτικά συνήθως μέρη. σονάτα εκκλησιαστική (sonata da chiesa), με εναλλαγές αργών και γρήγορων μερών.
Ο Αρκάντζελο Κορέλι (A. Corelli, 1653-1713), ο Γ. Σ. Μπαχ, ο Γκέοργκ Φρίντριχ Χέντελ (G. F. Handel, 1685-1759), ο Γκέοργκ Φίλιπ Τέλεμαν (G. P. Telemann, 1681-1767) και πολλοί άλλοι συνέθεσαν τριο-σονάτες για διάφορους συνδυασμούς μουσικών οργάνων.
Kοντσέρτο γκρόσο και κοντσέρτο σόλο (concerto grosso, concerto solo)
Το κοντσέρτο γκρόσο είναι ένας μουσικός διάλογος. Μία μικρή ομάδα οργάνων (συνήθως δύο έως πέντε) “κουβεντιάζει” με την ορχήστρα. Η ομάδα αυτή, που έχει και τον πρωταγωνιστικό ρόλο, λέγεται κοντσερτίνο (concertino), ενώ τα υπόλοιπα όργανα λέγονται ριπιένο (ripieno). Η κουβέντα βέβαια γίνεται πολιτισμένα, αφού ακούγεται άλλοτε το κοντσερτίνο, οπότε το μέροςλέγεται σόλο (solo) και άλλοτε όλη η ορχήστρα, οπότε το μέρος λέγεται τούτι (tutti). Τέλος τα όργανα του συνεχούς βάσιμου, συνοδεύοντας τα υπόλοιπα, “δένουν” όλο το έργο.
Το κοντσέρτο γκρόσσο έχει συνήθως τρία ως πέντε τέτοια μέρη, που εναλλάσσονται σε αργό - γρήγορο – αργό – γρήγορο. Αναπτύχθηκε τον 17ο αιώνα, κυρίως από τους Α. Κορέλι και Τομάσο Αλμπινιόνι (T. Albinoni,1671-1751) ενώ και ο Γ. Φ. Χέντελ έγραψε θαυμάσια δείγματα του είδους.Το κοντσέρτο σόλο έχει παρόμοια μορφή με το κοντσέρτο γκρόσο.
Είναι γραμμένο για ένα σολιστικό όργανο και ορχήστρα. Στο κοντσέρτο σόλο ο συνθέτης, δίνει πολλές φορές, την ευκαιρία στον ερμηνευτή - σολίστ, να επιδείξει τις δεξιοτεχνικές του ικανότητες. Θαυμάσια κοντσέρτα έγραψε ο Αντόνιο Βιβάλντι (A. Vivaldi,1678-1741)
Η σουίτα (suite)
Η σουίτα είναι μια σειρά από χορευτικά κομμάτια.
Το είδος της σουίτας διαμορφώθηκε στην Αναγέννηση , καθιερώθηκε όμως και έγινε πολύ αγαπητή στο Μπαρόκ .Οι χοροί της σουίτας έχουν βαθιές λαϊκές ρίζες στην ευρωπαϊκή παράδοση. Oι πιο συνηθισμένοι και απαραίτητοι χοροί της σουίτας είναι:
Πρελούδιο: Εισαγωγικό μέρος, μη χορευτικό Αλμάντ : μέτριος γερμανικής προέλευσης Κουράντ : γρήγορος γαλλικής προέλευσης Σαραμπάντ: αργός ισπανικής προέλευσης
Ζίγκ : γρήγορος σκοτσέζικης
προέλευσης Υπάρχουν ακόμη πολλοί χοροί που εντάσσονται στην στη μπαρόκ σουίτα,όπως το μενουέτ (menuet), η γκαβότ (gavotte) και η μπουρέ (burιe). Η σουίτα μπορεί να είναι γραμμένη για ορχήστρα, οπότε έχουμε ορχηστρική σουίτα ή για ένα μουσικό όργανο, όπως για βιολί , για τσέλο, για λαούτο , για τσέμπαλο κτλ. Συχνά ονομάζεται και παρτίτα. Η μορφή της σουίτας παρήκμασε μετά το Μπαρόκ. Στον20ο αιώνα ο όρος χρησιμοποιήθηκε από ξένους και Έλληνες συνθέτες, όπως ο Ν. Σκαλκώτας, για να περιγράψει έργα βασισμένα σε παραδοσιακούς χορούς. Ο όρος αυτός χρησιμοποιήθηκε, επίσης, για να περιγράψει ορχηστρικές διασκευές από όπερες, μιούζικαλ κτλ. Η φούγκα (fugue) Η φούγκα είναι μια πολυφωνική σύνθεση για δύο έως πέντε συνήθως φωνές. Όταν λέμε φωνές δεν εννοούμε μόνο τις ανθρώπινες, αλλά και τις “φωνές” που μπορεί να αποδώσει ένα μουσικό όργανο ή μια ομάδα οργάνων. Εννοούμε δηλαδή τις πολλές μελωδίες, που ηχούν ταυτόχρονα. Στη φούγκα κάθε μία φωνή κάνει την εμφάνισή της, αφού η προηγούμενη ολοκληρώσει τη βασική μελωδία (θέμα). Γι’ αυτό το λόγο λέγεται και φούγκα, που σημαίνει φυγή, επειδή η μία φωνή φαίνεται να κυνηγάει την άλλη. Σχηματικά μία φούγκα για 3 φωνές θα μπορούσε να είναι έτσι: έκθεση ανάπτυξη - εξέλιξη επίλογος 1η φωνή θ αν 2η φωνή α αν 3η φωνή θ
θ = Θέμα, βασική μελωδία, α = Απάντηση, το θέμα σε άλλο τόνο,
αν = Αντίθεμα, μελωδία που συνοδεύει το θέμα. Ο Γ. Σ. Μπαχ θεωρείται ο μεγαλύτερος δάσκαλος σ’ αυτό το περίπλοκο είδος. Ήταν δεξιοτέχνης του εκκλησιαστικού οργάνου και αυτοσχεδίαζε με μεγάλη ευκολία φούγκες με πολλές φωνές. Συχνά βλέπουμε στις φούγκες, ιδιαίτερα του Μπαχ, να προηγείται ένα πρελούδιο. Το πρελούδιο (prelude) είναι μια ελεύθερη σύνθεση. Χρησιμεύει για να μας προετοιμάσει στο άκουσμα του τόνου (κλίμακα), στον οποίο είναι γραμμένη η κυρίως σύνθεση. Αποτελείται συνήθως από αρπίσματα, κλίμακες, συγχορδίες και άλλες τεχνικές του οργάνου για το οποίο έχει γραφτεί. Συχνά συναντιέται και με την ονομασία τοκάτα (toccata). Ένα ταξίδι στην Ευρώπη της εποχής μπαρόκ και γνωριμία με τους συνθέτες Το ταξίδι μας ξεκίνησε ήδη από την Ιταλία με τη γέννηση της όπερας Στη Ρώμη ο Αρκάντζελο Κορέλι (Archangelo Corelli,1653-1713), γίνεται γνωστός και πλούσιος κυρίως από τα κοντσέρτι γκρόσι και τις τριο-σονάτες που συνέθεσε όπως το εξαιρετικής ομορφιάς κοντσέρτο των Χριστουγέννων. Νοτιότερα, στο βασίλειο της Νάπολης ο Αλεσάντρο Σκαρλάτι (Alessandro Scarlatti,1660-1725) γράφει 115 όπερες! Ενώ ο γιος του Ντομένικο Σκαρλάτι (Domenico Scarlatti,1685-1757) διαπρέπει ως τσεμπαλίστας γράφοντας 550 σονάτες για τσέμπαλο. Αν και ιερωμένος, ο Αντόνιο Βιβάλντι γίνεται γνωστός γράφοντας κοσμική μουσική και κυρίως κοντσέρτα . Από αυτά οι “4 εποχές” είναι από τα πλέον αγαπητά, ακόμη και σήμερα. Ο ακροατής του Συνόλου Κέλσος ταξιδεύει, αφού περιηγείται μουσικά όλη σχεδόν την Ευρώπη μέσα από την ερμηνεία των έργων και τις διαφάνειες με εικαστικά θέματα της εποχής που παρουσιάζει στις συναυλίες του με τη βοήθεια της γλύπτριας Ιωάννας Ομορφοπούλου Ας πάμε όμως και στη Γαλλία, όπου στις πολυτελείς αίθουσες των Βερσαλιών ακούγονται οι ήχοι των 24 βιολιών του βασιλιά Λουδοβίκου, ορχήστρα που διευθύνει ο Ζαν Μπατίστ Λουλί (Jean Baptiste Lulli,1632-1687). Δολοπλόκος και αυλοκόλακας, δεν του λείπει το μουσικό ταλέντο. Ο Λουλί γράφει όπερες. Καθιερώνει και διαδίδει την “γαλλική εισαγωγή”, μια μορφή ορχηστρικού κομματιού σε επικό και πομπώδες αυτοκρατορικό στυλ. Μουσική από του σουίτα του Lulli για το θεατρικό έργο του Μολιέρου "Ο Αρχοντοχωριάτης", ερμηνεύει το ΣΥΝΟΛΟ ΚΕΛΣΟΣ Ο Φρανσουά Κουπρέν (Francois Couperin,1668-1733) στις 27 σουίτες του για τσέμπαλο, δίνει τίτλους όπως “Η αφηρημένη”, “Ο κηπουρός”, “Οι γερο-ιππότες” και αναφέρει: “…δεν θα μπορούσα να συνθέσω , αν δεν είχα να παρουσιάσω πρόσωπα ή πράγματα…” . Τέλος ο Ζαν Φιλίπ Ραμό (Jean PhιlippeRameau,1683-1764) με την πραγματεία του πάνω στις φυσικές αρχέςτης αρμονίας, θέτει τις θεωρητικές βάσεις της νεότερης αρμονίας. Στην Αγγλία ο Χένρυ Πέρσελ (Henry Purcell,1659-1695), στα λίγα χρόνια της ζωής του, συνθέτει τις μάσκες του, τον ιδιαίτερο αυτό τύπο όπερας που ήταν πολύ αγαπητός στην Αγγλία. Η μοναδική του όπερα “Διδώ και Αινείας”, παίζεται για πρώτη φορά σε ένα οικοτροφείο για κορίτσια. Μουσική από τις μάσκες του Purcell "Fairy Queeen" και "Dioclecian" ερμηνεύει το ΣΥΝΟΛΟ ΚΕΛΣΟΣ ΟΓκέοργκ Φρίντριχ Χέντελ και ο Γιόχαν Σεμπάστιαν Μπαχ Αφήσαμε τελευταία στο ταξίδι μας τη Γερμανία, γιατί από εδώ κατάγονται δύο κορυφαίοι συνθέτες του Μπαρόκ. Ο Γκέοργκ Φρίντριχ Χέντελ (1685-11759) γεννήθηκε στην Γερμανία, αλλά πολιτογραφήθηκε Άγγλος και εκεί πέρασε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του. Έγραψε για όλα σχεδόν τα μουσικά είδη της εποχής του. Ξεχωρίζουν όμως τα ορατόρια “Μεσσίας” ,τα κονσέρτι γκρόσι , καθώς επίσης και οι ορχηστρικές σουίτες “Μουσική των νερών” και “Μουσική των πυροτεχνημάτων”. Εξώφυλλο από την όπερα την του Χέντελ Rinaldo“… Απρίλιος του 1747, Λονδίνο ,Γκριν Πάρκ. Χιλιάδες λαού συνωστίζονται για να γιορτάσουν την πολυπόθητη ειρήνη με τους Αυστριακούς. Μια τεράστια ορχήστρα, που μόνο τα πνευστά όργανα είναι 55, έχει πάρει θέση στη σκηνή. Ο ευνοούμενος συνθέτης του βασιλιά, θα παρουσιάσει τη μουσική για τα βασιλικά πυροτεχνήματα . Η συναυλία αρχίζει, αλλά τα πυροτεχνήματα άλλοτε δεν ανάβουν , άλλοτε ανάβουν σε λάθος στιγμή, ώσπου ένα κιόσκι παίρνει φωτιά και καίγεται ως το τέλος της συναυλίας. Πλήρης αποτυχία… ” Παρ’ όλη την αποτυχία των πυροτεχνημάτων όμως , η μουσική του Χέντελ έμεινε στην ιστορία ως αριστούργημα. Ο Γ.Σ. Μπαχ Με τον θάνατο του Γιόχαν Σεμπάστιαν Μπαχ (1685-1750) τελειώνει η εποχή Μπαρόκ. Ο περίφημος συνθέτης όπερας Ρ. Βάγκνερ χαρακτηρίζει το έργο του Μπαχ ως “…το εκπληκτικότερο θαύμα σε όλη τη μουσική…”
Ο Μπαχ παντρεύτηκε δύο φορές και απέκτησε 13 γιους και 7 κόρες. Από τα παιδιά του μερικά έγιναν πολύ αξιόλογοι συνθέτες. Ζούσε στο περιθώριο και εμπνεόταν τη μουσική που έγραφε από την βαθιά του πίστη. Ο Μπαχ δεν απέκτησε την φήμη που του ταίριαζε, παρά μόνο έναν αιώνα μετά το θάνατό του.Εξαιρετικός οργανίστας έπαιζε εξ ίσου καλά βιολί και τσέμπαλο. Δεινός αυτοσχεδιαστής δε δίστασε να περπατήσει 200 μίλια για να ακούσει το διάσημο τότε οργανίστα Ντ. Μπουξτεχούντε (Dietrich Buxtehude, 1637-1707). Από τα χιλιάδες έργα που άφησε κληρονομιά στην ανθρωπότητα, μπορούμε να ξεχωρίσουμε τα 6 Βραδεμβούργια κοντσέρτα, τις καντάτες, τα πάθη (ορατόρια), τις σουίτες για τσέμπαλο και τις παρτίτες για βιολί. Η μουσική του Μπαχ είναι τόσο τέλεια γραμμένη, ώστε οι σπουδαστές μουσικής τη διδάσκονται ως πρότυπο στα θεωρητικά μαθήματα και στα μουσικά όργανα. Παράλληλα όμως είναι τόσο αριστουργηματική που όλοι οι μουσικοί και οι ορχήστρες την έχουν απαραίτητα στο ρεπερτόριο τους
